زندگينامه آيت الله شهيد دكتر بهشتي از زبان خودش

من محمد حسيني بهشتي، در دوم آبان 1307 در شهر اصفهان در محله لومبان متولد شدم. منطقه زندگي ما از مناطق بسيار قديمي شهر است. خانواده ام يك خانواده روحاني است و پدرم هم روحاني بود. ايشان هم در هفته چند روز در شهر به كار و فعاليت مي پرداخت و هفته اي يك شب به يكي از روستاهاي نزديك شهر براي امامت جماعت و كارهاي مردم مي رفت و سالي چند روز به يكي از روستاهاي دور كه نزديك حسين آباد بود و به روستاي دورتر از آن كه حسن آباد نام داشت، مي رفت .
آمد و شد افرادي كه از آن روستاي دور به خانه ما مي آمدند برايم بسيار خاطره انگيز است. پدرم وقتي به آن روستا مي رفت، در منزل يك پنبه زن بسيار فقير سكونت مي كرد. آن پيرمرد اتاقي داشت كه پدرم در آن زندگي مي كرد. نام پيرمرد جمشيد بود و داراي محاسن سفيد، بلند و باريك، چهره روستايي و نوراني بود. پدرم مي گفت: ما با جمشيد نان و دوغي مي خوريم و صفا مي كنيم و من سفره ساده نان و دوغ اين جمشيد را به هر جلسه ديگري ترجيح مي دهم. جمشيد هر سال دوبار از روستا به شهر و به خانه ما مي آمد و من بسيار به او انس داشتم .
تحصيلاتم را در يك مكتب خانه در سن چهارسالگي آغاز كردم. خيلي سريع خواندن و نوشتن و خواندن قرآن را ياد گرفتم و در جمع خانواده به عنوان يك نوجوان تيزهوش شناخته شدم، و شايد سرعت پيشرفت در يادگيري اين برداشت را در خانواده به وجود آورده بود. تا اين كه قرار شد به دبستان بروم. دبستان دولتي ثروت در آن موقع، كه بعدها به نام 15 بهمن ناميده شد. وقتي آن جا رفتم از من امتحان ورودي گرفتند و گفتند كه بايد به كلاس ششم برود، ولي از نظر سني نمي تواند. بنابراين در كلاس چهارم پذيرفته شدم و تحصيلات دبستاني را در همان جا به پايان رساندم. در آن سال در امتحان ششم ابتدايي شهر، نفر دوم شدم. آن موقع همه كلاسهاي ششم را يكجا امتحان مي كردند . از آن جا به دبيرستان سعدي رفتم. سال اول و دوم را در دبيرستان گذراندم و اوايل سال دوم بود كه حوادث20 شهريور پيش آمد. با حوادث 20 شهريور علاقه و شوري در نوجوانها براي يادگيري معارف اسلامي به وجود آمده بود. دبيرستان سعدي در نزديكي ميدان شاه آن موقع و ميدان امام كنوني قرار دارد و نزديك بازار است؛ جايي كه مدارس بزرگ طلاب هم همان جاست؛ مدرسه صدر، مدرسه جده و مدارس ديگر. البته به طور طبيعي بين آن جا و منزل ما حدود چهار يا پنج كيلومتر فاصله بود كه معمولاً پياده مي آمديم و برمي گشتيم. اين سبب شد كه با بعضي از نوجوانها كه درسهاي اسلامي هم مي خواندند، آشنا شوم. علاوه بر اين در خانواده خود ما هم طلاب فاضل جواني بودند. همكلاسي اي داشتم، كه او نيز فرزند يك روحاني بود. نوجوان بسيار تيزهوشي بود و پهلوي من مي نشست. او در كلاس دوم به جاي اين كه به درس معلم گوش كند، كتاب عربي مي خواند . يادم هست و اگر حافظه ام اشتباه نكند او در آن موقع كتاب معالم الاصول مي خواند كه در اصول فقه است. خوب اينها بيشتر در من شوق به وجود مي آورد كه تحصيلات را نيمه كاره رها كنم و بروم طلبه بشوم. به اين ترتيب در سال 1321 تحصيلات دبيرستاني را رها كردم و براي ادامه تحصيل به مدرسه صدر اصفهان رفتم. از سال 1321 تا 1325 در اصفهان ادبيات عرب، منطق كلام و سطوح فقه و اصول را با سرعت خواندم كه اين سرعت و پيشرفت موجب شده بود كه حوزه آن جا با لطف فراواني با من برخورد كند؛ بخصوص كه پدرِ مادرم، مرحوم حاج مير محمد صادق مدرس خاتون آبادي از علماي برجسته بود و من يك ساله بودم كه او فوت شد. به نظر اساتيدم، كه شاگردهاي او بودند، من يادگاري بودم از آن استادشان. در طي اين مدت تدريس هم مي كردم. در سال 1324 از پدر و مادرم خواستم كه اجازه بدهند، شبها هم در حجره اي كه در مدرسه داشتم بمانم و به تمام معنا طلبه شبانه روزي باشم. چون از يك نظر هم فاصله منزل تا مدرسه 5 ـ 4 كيلومتري مي شد و به اين ترتيب هر روز مقداري از وقتم از بين مي رفت و هم در خانه اي كه بوديم پر جمعيت بود و من اتاقي براي خودم نداشتم و نمي توانستم به كارهايم بپردازم. البته در آن موقع فقط يك خواهر داشتم ولي با عموها و مادربزرگم همه در يك خانه زندگي مي كرديم . به اين ترتيب خانه ما شلوغ بود و اتاق كم. سال 1324 و 1325 را در مدرسه گذراندم و اواخر دوره سطح بود كه تصميم گرفتم براي ادامه تحصيل به قم بروم. اين را بگويم كه در دبيرستان در سال اول و دوم زبان خارجي ما فرانسه بود و در آن دو سال، فرانسه خوانده بودم ولي در محيط اجتماعي آن روز آموزش زبان انگليسي بيشتر بود و در سال آخر كه در اصفهان بودم تصميم گرفتم يك دوره زبان انگليسي ياد بگيرم. يك دوره كامل «ريدر» خواندم، و نزد يكي از منسوبين و آشنايانمان كه زبان انگليسي مي دانست، با انگليسي آشنا شدم .
در سال 1325 به قم آمدم. حدود شش ماه در قم بقيه سطح، مكاسب و كفايه را تكميل كردم و از اول سال 1326 درس خارج را شروع كردم. براي درس خارج فقه و اصول نزد استاد عزيزمان مرحوم آيت الله محقق داماد، همچنين استاد و مربي بزرگوارم و رهبرمان امام خميني(ره) و بعد مرحوم آيت الله بروجردي، و مدت كمي هم نزد مرحوم آيت الله سيد محمد تقي خوانساري و مرحوم آيت الله حجت كوه كمري مي رفتم .
در آن شش ماهي كه بقيه سطح را مي خواندم، كفايه و مكاسب را هم مقداري نزد آيت الله حاج شيخ مرتضي حائري يزدي خواندم و مقداري از كفايه را نزد آيت الله داماد خواندم كه بعد همان را به خارج تبديل كرديم. در اصفهان منظومه منطق و كلام را خوانده بودم كه در قم ادامه ندادم، چون استاد فلسفه در آن موقع كم بود و من يكسره بيشتر به فقه و اصول و مطالعات گوناگون و تدريس مي پرداختم .معمولاً در حوزه ها طلبه هايي كه بتوانند تدريس كنند هم تحصيل مي كنند و هم تدريس مي كنند. و من، هم در اصفهان و هم در قم تدريس مي كردم .
به قم كه آمدم به مدرسه حجتيه رفتم. مدرسه اي بود كه مرحوم آيت الله حجت تازه بنيانگذاري كرده بودند. از سال 1325 در قم بودم و درس مي خواندم. در آن سالهايي بود كه استادمان آيت الله طباطبايي از تبريز به قم آمده بودند. در سال 1327 به فكر افتادم كه تحصيلات جديد را هم ادامه بدهم. بنابراين با گرفتن ديپلم ادبي به صورت متفرقه و آمدن به دانشكده معقول و منقول آن موقع كه حالا الهيات و معارف اسلامي نام دارد، دوره ليسانس را در فاصله سالهاي 27 تا 30 گذراندم. و سال سوم به تهران آمدم، براي اين كه بيشتر از درسهاي جديد استفاده كنم و هم زبان انگليسي را اين جا كامل تر كنم و با يك استاد خارجي كه مسلط تر باشد يك مقداري پيش ببرم. در سال 1329 و 1330 در تهران بودم و براي تأمين مخارجم تدريس مي كردم و خودكفا بودم. هم كار مي كردم و هم تحصيل. سال 1330 ليسانس گرفتم و براي ادامه تحصيل و تدريس در دبيرستانها به قم بازگشتم. به عنوان دبير زبان انگليسي در دبيرستان حكيم نظامي قم مشغول شدم و آن موقعها به طور متوسط روزي سه ساعت كافي بود كه صرف تدريس كنيم و بقيه وقت را صرف تحصيل مي كردم. از سال 1330 تا 1335 بيشتر به كار فلسفي پرداختم و نزد استاد علامه طباطبايي براي درس اسفار و شفاء ايشان مي رفتم. اسفار ملاصدرا و شفاء ابن سينا را مي خواندم و همچنين شبهاي پنجشنبه و جمعه با عده اي از برادران، مرحوم استاد مطهري و آيت الله منتظري و عده ديگري جلسات بحث گرم و پرشور و سازنده اي داشتيم. 5 سال طول كشيد كه ماحصل آن به صورت كتاب روش رئاليسم تنظيم و منتشر شد. در طول اين سالها فعاليتهاي تبليغي و اجتماعي داشتيم. در سال 1326 يعني يك سال بعد از ورود به قم با مرحوم آقاي مطهري و آقاي منتظري و عده اي از برادران، حدود هجده نفر، برنامه اي تنظيم كرديم كه به دورترين روستاها براي تبليغ برويم و دو سال اين برنامه را اجرا كرديم. در ماه رمضان كه گرم بود، با هزينه خودمان براي تبليغ مي رفتيم. البته خودمان پول نداشتيم، مرحوم آيت الله بروجردي توسط امام خميني(ره) كه آن موقع با ايشان بودند نفري صد تومان در سال 26 و نفري صد و پنجاه تومان در سال 27 به عنوان هزينه سفر به ما دادند چون قرار بر اين بود كه به هر روستايي مي رويم، مهمان كسي نباشيم. و خرج خوراكمان را در آن يك ماه خودمان بدهيم . بنابراين براي كرايه آمد و رفت و هزينه زندگي، يك ماه خرج سفر را با خودمان مي برديم. فعاليتهاي ديگري هم در داخل حوزه داشتيم كه اينها مفصل است و نمي خواهم در يك مقاله فعلاً گفته شود .
در سال 1329 و 1330 كه تهران بودم، مقارن بود با اوج مبارزات سياسي - اجتماعي نهضت ملي نفت به رهبري مرحوم آيت الله كاشاني و مرحوم دكتر مصدق. من به عنوان يك جوان معممِ مشتاق در تظاهرات و اجتماعات و متينگها شركت مي كردم. در سال 1331 در جريان 30 تير به اصفهان رفته بودم و در اعتصابات 26 تا 30 تير شركت داشتم و شايد اولين يا دومين سخنراني اعتصاب كه در ساختمان تلگراف خانه بود را به عهده من گذاشتند .
يادم هست كه كار ملت ايران را در رابطه با نفت و استعمار انگليس با كار ملت مصر و جمال عبدالناصر و مسئله كانال سوئز و انگليس و فرانسه و اينها، مقايسه مي كردم. در آن موقع موضوع سخنراني اخطاري بود به قوام السلطنه و شاه و اين كه ملت ايران نمي تواند ببيند نهضت ملي شان مطامع استعمارگران باشد. به هر حال بعد از كودتاي 28 مرداد در يك جمع بندي به اين نتيجه رسيديم كه در آن نهضت، ما كادرهاي ساخته شده كم داشتيم، باز اين مسئله مفصل است . بنابراين تصميم گرفتيم كه يك حركت فرهنگي ايجاد كنيم و در زير پوشش آن كادر بسازيم ؛و تصميم گرفتيم كه اين حركت اصيل اسلامي و پيشرفته باشد و زمينه اي براي ساخت جوانها گردد .
در سال 1333، دبيرستاني به نام دين و دانش با همكاري دوستان در قم تأسيس كرديم، كه مسئوليت اداره اش مستقيماً به عهده من بود. تا سال 1342 كه در قم بودم، و همچنان مسئوليت اداره آن را به عهده داشتم. در ضمن در حوزه هم تدريس مي كردم و يك حركت فرهنگي نو هم در آن جا به وجود آورديم و رابطه اي هم با جوانهاي دانشگاهي برقرار كرديم. پيوند ميان دانشجو و طلبه و روحاني را پيوندي مبارك يافتيم و معتقد بوديم كه اين دو قشر آگاه و متعهد بايد هميشه دوشادوش يكديگر بر پايه اسلام اصيل و خالص حركت كنند. و در ضمن آن زمانها فعاليتهاي نوشتني هم در حوزه شروع شده بود. مكتب اسلام، مكتب تشيع، اينها آغاز حركتهايي بود كه براي تهيه نوشته هايي با زبان نو و براي نسل نو، اما با انديشه عميق و اصيل اسلامي و در پاسخ به سئوالات اين نسل انجام مي گرفت كه من مختصري در مكتب اسلام و بعد بيشتر در مكتب تشيع همكاري مي كردم. بعد در سالهاي 1335 تا 1338 دوره دكتراي فلسفه و معقول را در دانشكده الهيات گذراندم، در حالي كه در قم بودم و براي درس و كار به تهران مي آمدم. در همان سال 1338 جلسات گفتار ماه در تهران شروع شد. اين جلسات براي رساندن پيام اسلام به نسل جست وجوگر با شيوه جديد بود كه در هر ماه در كوچه قايم در منزل بزرگي برگزار مي شد. و در هر جلسه يك نفر سخنراني مي كرد و موضوع سخنراني قبلاً تعيين مي شد تا در مورد آن مطالعه بشود. اين سخنرانيها روي نوار ضبط مي شد و بعد آنها را به صورت جزوه و كتاب منتشر مي كردند. از عمده آنها سه جلد كتاب گفتار ماه و يك جلد به نام گفتار عاشورا منتشر شد. در اين جلسات هم باز مرحوم آيت الله مطهري و آيت الله طالقاني و آقايان ديگر شركت داشتند، و جلسات پايه اي خوبي بود. در حقيقت گامي بود در راه كاري از قبيل آن چه بعدها در حسينيه ارشاد انجام گرفت و رشد پيدا كرد .
در سال 1339 ما سخت به فكر سامان دادن به حوزه علميه قم افتاديم و مدرسين حوزه، جلسات متعددي براي برنامه ريزي نظم حوزه و سازمان دهي به آن داشتند. در دو تا از اين جلسات بنده هم شركت داشتم، كار ما در يكي از اين جلسات به ثمر رسيد. در آن جلسه آقاي رباني شيرازي و مرحوم آقاي شهيد سعيدي و آقاي مشكيني و خيلي ديگر از برادران شركت داشتند. و ما در طول مدتي توانستيم يك طرح و برنامه براي تحصيلات علوم اسلامي در مدت هفده سال در حوزه تهيه كنيم و اين پايه اي شد براي تشكيل مدارس نمونه اي كه نمونه معروفترش مدرسه حقانيه يا مدرسه منتظريه به نام مهدي منتظر سلام الله عليه است. حقاني كه سازنده آن ساختمان است، مردي است كه واقعاً باعشق و علاقه سرمايه و همه چيزش را روي ساختن اين ساختمان گذاشت. خداوند او را به پاداش خير مأجور بدارد . به اين ترتيب مدرسه حقاني تأسيس شد و اين برنامه در آن جا اجرا شد. در اين مدارس باز مقداري از وقت ما مي گذشت و صرف مي شد .
در سال 1341 انقلاب اسلامي با رهبري امام و روحانيت نهادينه شد. شركت فعال روحانيت نقطه عطفي در تلاشهاي انقلابي مردم مسلمان ايران به وجود آورده بود. من نيز در اين جريانها حضور داشتم تا اين كه در همان سالها ما در قم به مناسبت تقويت پيوند دانش آموز و فرهنگي و دانشجو و طلبه به ايجاد كانون دانش آموزان قم دست زديم و مسئوليت مستقيم اين كار را برادر و همكار و دوست عزيزم مرحوم شهيد دكتر مفتح به دست گرفتند. بسيار جلسات جالبي بود. در هر هفته يكي از ما سخنراني مي كرديم و دوستاني از تهران مي آمدند و گاهي مرحوم مطهري و گاهي ديگران از مدرسين قم مي آمدند. در يك مسجد طلبه و دانش آموز و دانشجو و فرهنگي همه دور هم مي نشستند و اين در حقيقت نمونه ديگري از تلاش براي پيوند دانشجو و روحاني بود و اين بار در رابطه با مبارزات و رشد دادن و گسترش دادن به فرهنگ مبارزه و اسلام. اين تلاشها و كوششها بر رژيم گران آمد و در زمستان سال 42 من را ناچار كردند كه از قم خارج بشوم و به تهران بيايم .
سال 42 به تهران آمدم و در ادامه كارها با گروه هاي مبارز از نزديك رابطه برقرار كرديم. با جمعيت هيئتهاي مؤتلفه رابطه فعال و سازمان يافته اي داشتيم و در همين جمعيتها بود كه به پيشنهاد شوراي مركزي اينها، امام يك گروه چهار نفري به عنوان شوراي فقهي و سياسي تعيين كردند: مرحوم آقاي مطهري، بنده، آقاي انواري و آقاي مولائي. اين فعاليتها ادامه داشت. در همان سالها به اين فكر افتاديم كه با دوستان كتاب تعليمات ديني مدارس را كه امكاني براي تغييرش فراهم آمده بود، تغيير بدهيم. دور از دخالت دستگاه هاي جهنمي رژيم، در جلساتي توانستيم اين كار را پايه گذاري كنيم. پايه برنامه جديد و كتابهاي جديد تعليمات ديني با همكاري آقاي دكتر باهنر و آقاي دكتر غفوري و آقاي برقعي و بعضي از دوستان، آقاي رضي شيرازي كه مدت كمي با ما همكاري داشتند و برخي ديگر مانند مرحوم آقاي روزبه كه نقش مؤثري داشتند، فراهم شد .
سال 1341 اگر اشتباه نكرده باشم، 41 يا اوايل 42 بود. در جشن مبعثي كه دانشجويان دانشگاه تهران در اميرآباد در سالن غذاخوري برگزار كرده بودند، از من دعوت كردند تا سخنراني كنم. در اين سخنراني موضوعي را به عنوان مبارزه با تحريف كه يكي از هدفهاي بعثت است، مطرح كردم. در اين سخنراني طرح يك كار تحقيقاتي اسلامي را ارائه كردم كه آن سخنراني بعدها در مكتب تشيع چاپ شد. مرحوم حنيف نژاد و چند تاي ديگر از دانشجويان كه از قم آمده بودند، و عده اي ديگر از طلاب جوان كه آن جا بودند، اصرار كردند كه اين كار تحقيقاتي آغاز بشود. در پاييز همان سال ما كار تحقيقاتي را با شركت عده اي از فضلا در زمينه حكومت در اسلام آغاز كرديم. ما همواره به مسئله سامان دادن به انديشه حكومت اسلامي و مشخص كردن نظام اسلامي علاقه مند بوديم و اين را به صورت يك كار تحقيقاتي آغاز كرديم . اين كارهاي مختلف بود كه به حكومت گران آمد و من را ناچار كردند به تهران بيايم. كه در تهران نيز آن همكاري را با قم ادامه مي داديم .
بعد از چند ماه، فشار دستگاه كم شد. باز گاهي آمد و شد مي كرديم، هم براي مدرسه حقاني و هم براي همين جلسات حكومت در اسلام كه البته بعدها ساواك اينها را گرفت و دوستان ما را تارومار كرد .
در سال 1343 كه تهران بودم و سخت مشغول اين برنامه هاي گوناگون، مسلمانهاي هامبورگ به مناسبت تأسيس مسجد هامبورگ كه به دست مرحوم آيت الله بروجردي صورت گرفته بود، به مراجع فشار آورده بودند كه چون مرحوم محققي به ايران آمده بودند، بايد يك روحاني ديگر به آن جا برود. اين فشارها متوجه آيت الله ميلاني و آيت الله خوانساري شده بود و آيت الله حائري و آيت الله ميلاني به بنده اصرار كردند كه بايد به آن جا برويد. آقايان ديگر هم اصرار مي كردند، از طرفي ديگر چون شاخه نظامي هيئتهاي مؤتلفه تصويب كرده بودند كه منصور را اعدام كنند و بعد از اعدام انقلابي منصور، پرونده دنبال شد؛ اسم بنده هم در آن پرونده بود. دوستان فكر مي كردند كه به يك صورتي من را از ايران خارج كنند تا خارج از كشور مشغول فعاليتهايي باشم. وقتي اين دعوت پيش آمد، به نظر دوستان رسيد كه اين زمينه خوبي است كه بنده بروم و آن جا مشغول فعاليت بشوم . البته خودم ترجيح مي دادم كه در ايران بمانم. مي گفتم كه هر مشكلي كه پيش بيايد، اشكالي ندارد. ولي دوستان عقيده داشتند كه بروم خارج بهتر است. مشكل من گذرنامه بود كه به من نمي دادند، ولي دوستان گفتند از طريق آيت الله خوانساري مي شود گذرنامه را گرفت و در آن موقع اين گونه كارها از طريق ايشان حل مي شد و آيت الله خوانساري اقدام كردند و گذرنامه را گرفتند. به اين طريق مشكل گذرنامه حل شد و در رابطه با اين آقايان مراجع، بخصوص، آيت الله ميلاني، به هامبورگ رفتم. دشواري كار من اين بود كه از فعاليتهايي كه اين جا داشتيم، دور مي شدم و اين براي من سنگين بود و تصميم اين بود كه مدت كوتاهي آن جا بمانم و كارها كه سامان گرفت، برگردم. ولي در آن جا احساس كردم كه دانشجويان واقعاً به يك نوع تشكيلات مثلِ تشكيلات اسلامي محتاج هستند. چون جوانهاي عزيز ما از ايران با علاقه به اسلام مي گرويدند ولي كنفدراسيون و سازمانهاي الحادي چپ و راست اين جوانها را منحرف و اغوا مي كردند. تا اين كه با همت چند تن از جوانهاي مسلماني كه در اتحاديه دانشجويان مسلمان در اروپا بودند و با برادران عرب و پاكستاني و هندي و افريقايي و غيره كار مي كردند، و بعضي از آنها هم در اين سازمانهاي دانشجويي ايراني هم بودند، هسته اتحاديه انجمنهاي اسلامي دانشجويان گروه فارسي زبان آن جا را به وجود آورديم و مركز اسلامي گروه هامبورگ سامان گرفت. فعاليتهايي براي شناساندن اسلام به اروپاييها و فعاليتهايي براي شناساندن اسلام انقلابي به نسل جوانمان داشتيم. بيش از 5 سال آن جا بودم كه در طي اين 5 سال يك بار به حج مشرف شدم. سفري هم به سوريه و لبنان داشتم و بعد به تركيه رفتم براي بازديد از فعاليتهاي اسلامي آن جا و تجديد عهد با دوستان و مخصوصاً برادر عزيزمان آقاي صدر (امام موسي صدر) كه اميدوارم هر جا هست مورد رحمت خداوند باشد و ان شاءالله به آغوش جامعه مان باز گردد. در سال 1348 سفري هم به عراق كردم و به خدمت امام رفتم، و به هر حال كارهاي آن جا سروسامان گرفت و در سال 1349 به ايران آمدم. اما مطمئن بودم كه با اين آمدن امكان بازگشتم كم است. يك ضرورت شخصي ايجاب مي كرد كه حتماً به ايران بيايم. به ايران آمدم و همان طور كه پيش بيني مي كردم مانع بازگشتم شدند. در اين جا مدتي كارهاي آزاد داشتم كه باز مجدداً قرار شد كار برنامه ريزي و تهيه كتابها را دنبال كنيم، و همچنين فعاليتهاي علمي را در قم ادامه داديم و در رابطه با مدرسه حقاني فعاليتهاي تحقيقاتي گسترده اي را با همكاري آقاي مهدوي كني و آقاي موسوي اردبيلي و مرحوم مفتح و عده اي ديگر از دوستان، انجام داديم. بعد مسئله تشكيل روحانيت مبارز و همكاري با مبارزات، بخشي از وقت ما را گرفت. تا اين كه در سال 1355 هسته هايي براي كارهاي تشكيلاتي به وجود آورديم و در سال 1357-1356 روحانيت مبارز شكل گرفت و در همان سالها درصدد ايجاد تشكيلات گسترده مخفي يا نيمه مخفي و نيمه علني به عنوان يك حزب و يك تشكيلات سياسي بوديم . در اين فعاليتها دوستان هميشه همكاري مي كردند. در سال 56 كه مسائل مبارزاتي اوج گرفت، همه نيروها را متمركز كرديم در اين بخش، و بحمدالله با شركت فعال همه برادران روحاني در راهپيمائيها، مبارزات به پيروزي رسيد. البته اين را باز فراموش كردم بگويم، از سال 50 يك جلسه تفسير قرآني را آغاز كردم كه در روزهاي شنبه به عنوان مكتب قرآن برگزار مي شد و مركزي بود براي تجمع عده اي از جوانان فعال از برادرها و خواهرها كه در اين اواخر حدود 400 الي 500 نفر شركت مي كردند؛ جلسات سازنده اي بود .
در سال 54 به دليل تشكيل اين جلسات و فعاليتهاي ديگر كه در رابطه با خارج داشتيم، ساواك مرا دستگير كرد. چند روزي در كميته مركزي بودم، كه با اقداماتي كه قبلاً كرده بوديم توانستيم از دست آنها خلاص شويم. البته قبلاً مكرر ساواك من را خواسته بود، قبل از مسافرتم و بعد از آن. ولي در آن موقع بازداشتها موقت و چند ساعته بود. اين بار چند روز در كميته بودم و آزاد شدم، ديگر آن جلسه تفسير را نتوانستيم ادامه بدهيم. تا در سال 57 بار ديگر به دليل فعاليت و نقشي كه در اين برنامه هاي مبارزاتي و راهپيمائيها داشتيم در روز عاشورا مرا دستگير كردند و به اوين و بعد به كميته بردند و باز آزاد شدم، و به فعاليتهايم ادامه دادم تا سفر امام به پاريس .
بعد از رفتن امام به پاريس چند روزي خدمت ايشان رفتيم و هسته شوراي انقلاب با نظرهاي ارشادي كه امام داشتند و دستوري كه ايشان دادند تشكيل شد . شوراي انقلاب ابتدا هسته اصلي اش مركب بود از آقاي مطهري، آقاي هاشمي رفسنجاني و آقاي موسوي اردبيلي و آقاي باهنر و بنده. بعدها آقاي مهدوي كني، آقاي خامنه اي و مرحوم آيت الله طالقاني و آقاي مهندس بازرگان و دكتر سحابي و عده ديگر هم اضافه شدند. تا بازگشت امام به ايران؛ كه فكر مي كنم از بازگشت امام به ايران به اين طرف فراوان در نوشته ها گفته شده كه ديگر حاجتي نباشد درباره اش صحبت كنيم .
در خاتمه بايد بگويم كه خانواده ما سه فرزند داشت، من و دو خواهرم كه هم اكنون هر دو خواهرم در قيد حياتند. ولي پدرم در سال 1341 به رحمت ايزدي پيوست و مادرم هنوز در قيد حيات است. مرگ پدر در زندگي ما جز تأثير عاطفي و بار مسئوليت براي مادر و خواهرانم تأثير ديگري نداشت. در واقع تأثير شكننده اي نداشت، البته از نظر عاطفي چرا، من بسيار ناراحت شدم ولي چنان نبود كه در شيوه زندگي من تأثير بگذارد. آن موقع من ازدواج كرده بودم و فرزند هم داشتم .
من ارديبهشت سال 1331 با يكي از بستگانم ازدواج كردم كه او هم از يك خانواده روحاني است و ثمره ازدواجمان تا امروز، 29 سال زندگي مشترك با سختيها و آسايش ها و تلخي ها و شاديها بوده است. چون همسرم همه جا همراه من بود، در خارج همين طور، در اين جا همين طور، و چهار فرزند؛ دو پسر و دو دختر .
من در هامبورگ اقامت داشتم، ولي حوزه فعاليتم كل آلمان به خصوص اطريش بود و يك مقدار كمي هم سوئيس و انگلستان بود؛ و با سوئد، هلند، بلژيك، امريكا، ايتاليا، فرانسه، به صورت كتبي ارتباط داشتيم .
من بنيانگذار اين انجمنها بودم و با آنها همكاري مي كردم و مشاور بودم و در سخنرانيها، مشورتهاي تشكيلاتي و سازمان دهي شركت مي كردم و مختصر كمكهاي مالي كه از مسجد مي شد، براي آنها مي بردم. يك سمينار اسلامي بسيار خوبي براي آنها در مسجد هامبورگ به طور شبانه روزي تشكيل داديم. سمينار جالبي بود و نتايج آن هم در چند جزوه در حوزه ها پخش شد .
جزوه هاي «ايمان در زندگي انسان»،«كدام مسلك» در آن موقع پخش مي شد كه جزوه هاي مؤثري هم بود .
اولين دوستان در حوزه كه خيلي با هم مأنوس بوديم و هم بحث بوديم: آقاي حاج سيد موسي شبستري زنجاني از مدرسين برجسته قم هستند، آقايان سيد مهدي روحاني، آذري قمي، مكارم شيرازي، امام موسي صدر، اينها دوستاني بودند كه پيش از همه با هم بحث داشتيم و با آقاي مطهري و آقاي منتظري هم پيرامون اسلام رئاليسم و موضوعات ديگر بحث داشتيم .
كتابهايي كه بنده تاكنون نوشته ام عبارتند از :
1. خدا از ديدگاه قرآن
2. نماز چيست؟
3. بانكداري و قوانين مالي اسلام
4. يك قشر جديد در جامعه ما
5. روحانيت در اسلام و در ميان مسلمين
6. مبارز پيروز
7. شناخت دين
8. نقش ايمان در زندگي انسان
9. كدام مسلك
10. شناخت
11. مالكيت